سازهای زهی آرشه‌ای

سازهایی که در ساختمان آنها عامل تولید صدا، ارتعاش (نوسان) سیم یا زه است که توسط آرشه یا کمان – چوبی با اندکی خمیدگی که رشته‌های موی اسب در طول آن محکم کشیده شده است – نواخته می‌شود.

سازهای این خانواده به ترتیب از زیرترین گستره صوتی تا بم ترین عبارتند از: ویلن، ویولا، ویلنسل و کنترباس.

تمام سازهای این خانواده دارای چهارسیم، فاقد پرده‌بندی روی دسته و از نظر شکل ظاهری شبیه به یکدیگر هستند. داخل بدنه آنها ستون چوبی کوتاه به نام پل قرار دارد که علاوه بر استحکام صفحه روبه رو، باعث انتقال ارتعاشات از صفحه رو به پشت میشود. تفاوت سازهای این خانواده در رنگ صوتی و اندازه آنها است.

گستره صداهای زیر و بم در سازهای زهی آرشه‌ایی توسط انگشتان دست چپ تولید می‌شود. نوازنده با فشردن نقاط مختلف سیم بر دسته‌ی ساز، طول قسمت نوسان کننده سیم را تغییر داده و به این ترتیب زیر و بم صدای حاصل را دگرگون می‌کند. اصول انگشت‌گذاری در تمام سازهای این خانواده تقریبا یکسان است و به جایگاه انگشتان روی دسته ساز در اصطلاح “پوزیسیون” می‌گویند. به عنوان مثال اگر در سازهای ویولن و ویولا سیم دست باز نت “لا” صدا دهد، انگشت اشاره (انگشت شماره 1) نت سی، انگشت میانی (شماره 2) نت دو، انگشت انگشتری (شماره 3) نت ر و انگشت کوچک (شماره 4) نت می را اجرا خواهند کرد و آن را “پوزیسیون اول می‌نامند.

به همین ترتیب برای اجرای نت‌های پوزیسیون دوم تمام انگشتان یک نت بالاتر (زیرتر) قرار خواهند گرفت. یعنی انگشت شماره یک، نت دو، انگشت شماره 2 نت ر، انگشت شماره 3 نت می و انگشت شماره 4 نت فا را می‌نوازد الی آخر.

در تمام سازهای این خانواده وسیله‌ایی برای تضعیف صدا و تغییر رنگ صوتی ساز به کار می‌رود که سوردین نام دارد. سوردین برای سازهای زهی آرشه ایی یک شانه با سه چنگال است که در بالای خرک قرار می‌گیرد.

در این سازها بر روی آرشه، کلوفان (ماده ای از صمغ درخت کاج) مالیده می‌شود که با ایجاد اصطحکاک بین موی آرشه و سیم، آؤشه کشی را ممکن می‌سازد.

سازهای زهی آرشه‌ایی در میان تمام گروه‌های سازی دارای بیشترین تنوع صوتی و پهناورترین گستره بیانی هستند. نقش سازهای زهی در آثار ارکستری بیش از هر گروه دیگری از سازهاست.

منبع: مبانی موسیقی (نویسندگان: کیوان جعفری نژاد، سروین حزین)